Przeżywanie lęku jest normalne, ale…
Lęki dziecięce to rozwojowa norma. Każde zdrowe dziecko przeżywa lęki, jest to zupełnie normalne, chociaż oczywiście nieprzyjemne, zarówno dla dziecka jak i dla jego opiekunów. Badania ukazują, że dzieci z bardzo zróżnicowanych środowisk (pod względem narodowości, religii, statusu finansowego itd.) przeżywają te same lęki w tym samym wieku.
Wyjaśnia się to adaptacyjną i ochronną funkcją strachu, szczególnie jeśli popatrzymy na to z perspektywy ewolucyjnej. Innymi słowy, człowiek jest „zaprogramowany” na rozwinięcie w sobie pewnych lęków – takich, którym gatunek ludzki zawdzięcza przetrwanie.
Niektóre lęki okresu dzieciństwa, np. lęk separacyjny, lęk przed obcymi, lęk wysokości, lęk przed ciemnością – są wśród dzieci bardzo powszechne właśnie dlatego, że mają znaczenie ewolucyjne (bez nich człowiek by nie przeżył). Owe powszechne lęki objawiają się w konkretnym okresie życia – tzn. wtedy, gdy z punktu widzenia przetrwania w świecie przynoszą najwięcej korzyści.
Z drugiej strony, czasem lęki utrzymują się dłużej nawet wtedy, gdy nie przynoszą żadnej korzyści i stają się przeszkodą w rozwoju – w ten sposób normalny lęk dzieciństwa wykracza poza normę i wymaga interwencji.
Lęki u dzieci w wieku przedszkolnym
Lęki u 2-3 latka:
- lęk przed separacją,
- przed obcymi ludźmi,
- przed nowymi bodźcami (np. hałasem),
- lęk wysokości.
- lęk przed ciemnością,
- przed małymi zwierzętami,
- przed kąpielą (myciem włosów, odpływem).
Lęki u 4-latka:
- lęki słuchowe, zwłaszcza odgłosy silników,
- lęk przed ciemnością,
- lęk przed dzikimi zwierzętami,
- lęk przed separacją: wyjście matki, szczególnie wieczorem.
Lęki u 5-latka:
- lęk przed złymi lub niemiłymi ludźmi,
- obawa przed szkodą cielesną.
Lęki u 6-latka:
Duże natężenie stanów lękowych:
- lęk przed istotami nadprzyrodzonymi,
- lęk przed zasypianiem w samotności,
- obawa przed piorunami i błyskawicami, wiatrem,
- obawa przed zgubieniem się.
- lęk wzbudza dzwonek do drzwi, telefon, spłukiwanie wody w łazience.
Lęki u dzieci w wieku szkolnym
- 7-8 lat: Lęki zapoczątkowane przez wydarzenia ukazane w mediach (latanie samolotem, kataklizm, wojna, AIDS, rak, porwanie itp.)
- 9 lat: Lęki związane z osiągnięciami szkolnymi, wyglądem zewnętrznym, lęk przed śmiercią.
- 10 lat: dużo lęków, zwłaszcza przed dzikimi zwierzętami i wężami. Lęk przed ciemnością, ogniem, włamywaczami, mordercami.
- Później: lęki społeczne, lęki specyficzne.
Ucieczka jako reakcja na lęk
Ucieczka jest najzupełniej naturalną reakcją na lęk, nie należy więc dziwić się, ani tępić tego, iż dziecko będzie uciekać przed tym, co mu się wydaje niebezpieczne. Taka skłonność do uciekania może się zdarzyć raz czy dwa, a może trwać tygodniami, zależy to od sytuacji i od konkretnego dziecka. „Dopóki jednak nie ma naprawdę ważnych powodów, by zachowywać się inaczej, powinno się uszanować naturalny odruch unikania tego, co wzbudza lęk” (Ilg, Ames i Baker, 2006, s. 169).
Co ciekawe, często zdarza się, iż kiedy dziecko pokona już swój lęk, zaczyna odczuwać niezwykły pociąg do rzeczy lub sytuacji, której przedtem panicznie się bało.
Kolejnym etapem jest wyważenie, czyli zrównoważony stosunek do źródła lęku. Dziecko ani nie ucieka przed sytuacją/rzeczą wzbudzającą lęk, ani się nią nie fascynuje – potrafi posłużyć się daną rzeczą albo zupełnie ją zignorować, ponieważ nauczyło się kontrolować swój lęk.
Co robić, a czego nie robić, kiedy dziecko się boi?
Czego nie wolno robić, kiedy dziecko się boi:
- Wyśmiewać się z lęków dziecka.
- Zawstydzać go przed innymi.
- Zmuszać do stawiania czoła lękotwórczej sytuacji, dopóki samo nie jest jeszcze do tego gotowe i dopóki rodzice (opiekunowie) nie mają absolutnej pewności, że jest to postępowanie właściwe – a to zdarza się bardzo rzadko.
- Niecierpliwić się.
- Zakładać, że dziecko boi się ze swojej winy albo z winy rodzica.
- Uważać, że w lękach dziecka jest coś złego, nienormalnego.
Co należy robić, kiedy dziecko się boi:
- Zrozumieć lęk dziecka,
- Pamiętać, że prawdopodobnie samo z niego wyrośnie,
- Pozwolić, przynajmniej przez jakiś rozsądny czas, na unikanie budzącej lęk sytuacji, zanim podejmie się próby oswojenia z nią dziecka.
- Jeśli lęk, który przeżywa dziecko, znacząco utrudnia jego funkcjonowanie, warto skontaktować się ze specjalistą (psychologiem bądź psychiatrą dziecięcym).
Inspiracje:
- Brzezińska, A. I. (red.) Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańsk, GWP, 2005
- Derezińska, I., Gajdzik, M. (2010). One są wśród nas. Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu. Ośrodek Rozwoju Edukacji ORE, do pobrania na: http://www.bc.ore.edu.pl/Content/198/07ore_leki.pdf
- Last, C. (2012). Jak pomóc dziecku, które się boi. Przezwyciężanie lęków i niepokojów u dzieci. eSPe
- Ilg, F., L., Bates Ames L., Baker, S. (2012). Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Gdańsk, GWP