Wszystko, co chcieliście wiedzieć o lęku, ale baliście się zapytać :-)

Skoro już zaczęłam temat emocji (tutaj i tutaj), to pozwólcie, że zajmę się tą najmniej przez nas lubianą, czyli lękiem.

Lęk jest nieodzowną częścią naszego życia, czy nam się to podoba, czy nie. Są osoby, które mają skłonność do częstego przeżywania lęków, są takie, które są w niewielkim stopniu lękliwe.

Na pewno jest tak, że w niektórych momentach naszego życia normalne jest przeżywanie nawet dziwnych lęków. Mam na myśli dzieciństwo i dorastanie. Oczywiście w życiu dorosłym także zdarzają się okresy nasilonego lęku.

Takim najważniejszym kryterium sprawdzającym, czy lęk jest jeszcze „normalny” czy już trzeba szukać pomocy jest to, na ile utrudnia on codzienne funkcjonowanie. 

Jeśli mimo lęku możesz spać, jeść i pracować – wystarczy nauczyć się technik relaksacyjnych. Jeśli nie jesteś w stanie normalnie żyć – szukaj pomocy specjalisty: psychiatry lub psychoterapeuty.

Lęk dość często jest mylony ze strachem, więc warto trochę to uporządkować.

Czym się różni strach od lęku?

Strach jest emocją wrodzoną i towarzyszy ludziom przez całe życie. Strach aktywizuje się na skutek działania bodźca zewnętrznego lub bólu. Pełni on funkcję ważnego sygnału ostrzegawczego, mobilizuje do ucieczki lub ataku w sytuacji zagrożenia. Strach zawsze jest wywołany zagrażającym czynnikiem.

Lęk to nieprzyjemny stan emocjonalny związany z subiektywnym odczuciem zagrożenia. Lęk pojawia się wtedy, gdy człowiek wyobraża sobie zagrożenie, bądź się go spodziewa. Funkcja przystosowawcza lęku polega na jak najlepszej adaptacji do możliwości wystąpienia zagrożenia.

Strach jest emocją pierwotną

Emocje pierwotne, zwane czasem uniwersalnymi, to: strach, radość, złość, smutek, odraza, zaskoczenie. Są one wspólne dla wszystkich ludzi na świecie, niezależnie od rasy, płci, wykształcenia itp. Część z tych emocji jest także właściwa ssakom: psy wydają się odczuwać strach, radość, złość (agresję) i smutek; koty strach, zadowolenie i złość. Strach znają z pewnością wszystkie ssaki, ptaki a także gady; jest on wpisany w instynkt samozachowawczy. Dlatego właśnie człowiek od pierwszych chwil życia może tę emocję odczuwać.

Ekspresja (sposób wyrażania) strachu:               

– ściągnięte i uniesione brwi,

– uniesione górne powieki („wytrzeszcz” oczu),

– dolne powieki naprężone,

– usta lekko rozciągnięte w stronę uszu,

– u dzieci często także płacz i przyleganie do opiekuna.

Cechą charakterystyczną dla wszystkich bodźców wywołujących strach jest to, że pojawiają się one nagle i niespodziewanie, co daje dziecku małą szansę dostosowania się do zmieniającej się sytuacji.

Najczęściej spotykane rodzaje strachu u dzieci to: strach (lęk) separacyjny, strach przed bólem, strach przed karą, strach przed ciemnością, przed wodą, śmiercią, szkołą, zwierzętami.

Czasem bardzo trudno jest odróżnić strach od lęku, ponieważ dana sytuacja ma cechy zarówno realnego jak i symbolicznego zagrożenia (np. strach/lęk separacyjny czy strach/lęk przed ciemnością).

Warto w tym miejscu wspomnieć, że wzbudzanie strachu w warunkach mniej lub bardziej kontrolowanych (ale generalnie dość bezpiecznych) może nawet sprawiać przyjemność! Nie wierzycie? A może lubicie oglądać horrory, skakać na bungee, zjeżdżać na rollercoasterze lub szybko jeździć samochodem? A jako dzieci – może bawiliście się w chowanego przy zgaszonych światłach, wywoływaliście duchy lub dzwoniliście do drzwi sąsiada po to, by uciec w momencie gdy otwiera drzwi? To tylko niektóre przykłady na to, że czasami lubimy się bać!

Zupełnie inaczej sprawa ma się z lękiem, prawdopodobnie dlatego, że nie możemy go kontrolować ani sztucznie wzbudzać w bezpiecznych warunkach. Lęki czasem bywają opisywane jako demony, które „siedzą” w człowieku, pewnie dla podkreślenia poczucia bezradności w panowaniu nad nimi. Tak jak Dementorzy w „Harrym Potterze”, silne lęki potrafią wyssać z człowieka radość życia.

Rodzaje lęku

W psychologii odróżnia się lęk jako stan, czyli po prostu emocję lęku, która ma charakter przejściowy i „pojedynczy” oraz lęk jako cechę, który jest  trwałą gotowością człowieka do reagowania lękiem.

Istnieją po prostu na świecie ludzie, którzy mają ogólnie wysoki poziom lęku, wokół których „lata wielu Dementorów” ; nazywa się je osobami neurotycznymi.

Jednak nie zawsze lęk nam szkodzi. Jeśli lęk jest adaptacyjny, to uruchamia odpowiednie mechanizmy, które pozwalają człowiekowi przygotować się do zagrożenia (walczyć, uciekać). Dopiero, gdy reakcja człowieka jest nieadekwatna do zagrożenia a zachowania mające go obniżyć utrudniają normalne funkcjonowanie, mówimy o lęku dezadaptacyjnym.

Adaptacyjna funkcja lęku – przykład

8-letni chłopiec obawia się, czy dobrze zapamiętał wierszyk przygotowywany na występ podczas uroczystości szkolnej, więc dzień wcześniej jeszcze raz kilkakrotnie go powtarza (Derezińska, Gajdzik, 2010).

Dezadaptacyjna funkcja lęku – przykład

8-letni chłopiec obawia się, czy dobrze zapamiętał wierszyk przygotowywany na występ podczas uroczystości szkolnej. Stara się powtarzać wiersz w każdej możliwej chwili, ciągle myśli o swoim występie i o tym, że może coś zapomnieć. Oczyma wyobraźni widzi, jak inne dzieci śmieją się z niego, a mama i pani są zawiedzione. Rano przed wyjściem do szkoły boli go głowa i brzuch i czuje się na tyle źle, że mama zostawia go w domu. W efekcie nie idzie na uroczystość szkolną i nie ma okazji sprawdzić, jak poradziłby sobie z tą sytuacją. Lęk został podtrzymany i jest bardzo prawdopodobne, że następnym razem chłopiec znowu będzie się nadmiernie bał występu (Derezińska, Gajdzik, 2010)

Widzicie różnicę między strachem a lękiem? A między lękiem adaptacyjnym i dezadaptacyjnym? Kto nie widzi, niech do mnie pisze, wyjaśnię!

„Części składowe” lęku

Emocja lęku, tak jak każda inna emocja, składa się z trzech „części” – odczuć, myśli i zachowań.

Odczucia, czyli komponent fizyczny lęku to szereg doznań fizycznych idących w parze z uczuciem silnego lęku, takich jak:

• spocone dłonie i ogólne pocenie się,
• zwiększone napięcie mięśni,
• przyspieszona akcja serca,
• skrócenie oddechu,
• bóle głowy, brzucha,
• ściśnięty żołądek,
• suchość w ustach,
• mdłości,
• zawroty głowy.

Oczywiście mogą pojawić się jakieś inne reakcje fizjologiczne.

Myśli, czyli komponent poznawczy lęku to są przekonania, obawy i myśli krążące w głowie. Są to myśli na temat niebezpieczeństwa, obawy przed utratą kontroli, chorobą psychiczną, śmiercią. Lęk jest tym większy, im bardziej człowiekowi wydaje się prawdopodobne zaistnienie przewidywanego niebezpieczeństwa. Myśli towarzyszące stanom lękowym często zaczynają się od słów „co będzie, jeżeli…”. Uwaga zostaje przeniesiona z codziennych czynności na oznaki potencjalnego niebezpieczeństwa/zagrożenia, co skutkuje kłopotami z koncentracją na zadaniach, np. w szkole czy pracy. Lęk jest tym większy, im mniej człowiek wierzy w we własne możliwości poradzenia sobie z nim lub w uzyskanie pomocy z zewnątrz.

U osób z zaburzeniami lękowymi istnieją tzw. „błędy w myśleniu”, fachowo nazywane zniekształceniami poznawczymi. Te błędy w myśleniu to między innymi:

• wyolbrzymianie negatywnych aspektów wydarzeń i nadmierne uogólnianie („jestem beznadziejny”),
• przewidywanie klęski: myślenie katastroficzne („co będzie, jeżeli nie dam rady poprawić oceny, zostanę na drugi rok w tej samej klasie, nigdy nie będę miał dobrej pracy, gdy dorosnę”),
• selektywna uwaga: zauważanie głównie tych aspektów sytuacji, które mogą być związane ze zbliżającym się „niebezpieczeństwem”.

Zniekształcenia poznawcze przyczyniają się do podtrzymywania reakcji lękowych. Kształtują się one m.in. pod wpływem sposobu wyrażania krytycznych uwag, jakie dziecko słyszy na własny temat („i tak ci się nie uda”), i tego, w jaki sposób znaczący dorośli czyli np. rodzice czy nauczyciele, opisują świat (chociażby „nie biegaj bo się przewrócisz”; „uważaj!!!” „nie podchodź do tego psa, bo cię ugryzie”).

Zachowania związane z lękiem, czyli komponent behawioralny to zachowania zabezpieczające przed wyobrażonym niebezpieczeństwem albo obniżające napięcie wewnętrzne. Najczęstsze: ucieczka lub unikanie.

Gdy ucieczka jest niemożliwa, pojawiają się zachowania samouspokajające: wiercenie się, chodzenie, drażliwość, drżenie głosu, zmiana siły głosu, obgryzanie paznokci, okręcanie włosów wokół palca, machanie nogą, trzaskanie kostkami palców.

Mogą się pojawić zachowania powtarzalne i rytualne: dzieci układają lalki czy samochodziki w idealnym porządku, dorośli odczuwają przymus włączania i wyłączania światła (albo picia alkoholu). Ucieczka, unikanie, nawyki czy rytuały redukują na pewien czas uczucie niepokoju.

Generalnie, występowanie różnych obaw i lęków jest częścią prawidłowego rozwoju człowieka i pomaga mu przystosować się do otoczenia zewnętrznego.

Czasami przeżywanie lęków może przerodzić się w zaburzenia lękowe – gdy człowiek nadmiernie przeżywa zarówno różne konkretne sytuacje, jak i tworzone przez siebie w wyobraźni scenariusze przyszłych wydarzeń.

Ponieważ dziecku o wiele trudniej niż dorosłemu poradzić sobie z silnym lękiem, następnym razem napiszę o lękach dziecięcych i o tym, jak pomóc dziecku, które się boi.

Inspiracje:

Derezińska, I., Gajdzik, M. (2010). One są wśród nas. Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu. Ośrodek Rozwoju Edukacji ORE

Last, C. G. (2012). Jak pomóc dziecku, które się boi. Kraków, wyd. eSPe

zdjęcie: Yeshi Kangrang on Unsplash