Kryzys w psychologii
Jak już pisałam tu i tu, psychologiczne rozumienie kryzysu jest inne niż jego rozumienie potoczne. Kryzys w psychologii traktowany jest jako zachwianie równowagi, którego skutki mogą być dla człowieka pozytywne lub negatywne – albo i takie, i takie.
Pisałam także tutaj, że niemożliwe jest życie całkowicie pozbawione kryzysów – pojawiają się one zarówno w rozwoju indywidualnym człowieka, jak i w jego życiu małżeńskim czy rodzinnym.
Co ważne, występują na różnych ważnych etapach rozwoju (człowieka, związku, rodziny), ale zdarza im się pojawić też całkiem znienacka, bez względu na to, w jakim miejscu swojego życia aktualnie człowiek się znajduje.
Czas przyjrzeć się sprawie trochę dokładniej.
Kryzys a sytuacja kryzysowa
W rozważaniach o kryzysie warto odróżnić dwie kwestie:
- Sytuację trudną (potencjalnie kryzysową)
- Reakcję emocjonalną (np. kryzys).
Nie każda sytuacja trudna będzie dla człowieka sytuacją kryzysową. Tylko taka, która będzie dotyczyła ważnych wartości albo będzie miała związek z jego całościowym funkcjonowaniem – to znaczy, że zachwianie równowagi życiowej musi być „konkretne”, żeby móc nazwać je kryzysem.
Nie każda sytuacja kryzysowa będzie źródłem kryzysu, ponieważ ludzie pod wieloma względami różnią się od siebie i różnie reagują w obliczu takiej samej, trudnej sytuacji.
Różne sposoby reagowania na sytuacje kryzysowe
To, jak człowiek poradzi sobie z sytuacją kryzysową zależy od tego:
- co się wydarzyło,
- jaka jest jego odporność psychiczna,
- czy miał już wcześniej sytuacje kryzysowe i jak sobie z nimi radził,
- czy ma wokół siebie osoby wspierające.
Wychodzi na to, że im większe zachwianie równowagi, mniejsza odporność psychiczna, mniejsze umiejętności radzenia przy jednoczesnym braku „grupy wsparcia”, tym większe zagrożenie negatywnymi skutkami sytuacji kryzysowej.
To dlatego niektórzy ludzie reagują załamaniem nerwowym na niewielkie, zdawałoby się, zmiany w ich życiu, zaś inni wydają się być „niezniszczalni”.
To z pewnością ci drudzy wymyślili hasło: „co cię nie zabije, to cię wzmocni”.
Z drugiej strony, są takie sytuacje kryzysowe, które będą trudne dla każdego człowieka, np. śmierć bliskiej osoby. Ale i w takich sytuacjach ludzie różnią się od siebie tym, jak bardzo to wydarzenie dezorganizuje ich życie i jak szybko są w stanie powrócić do względnej równowagi.
Obszary kryzysów
Wydarzenia zachodzące w toku normalnego rozwoju i ewolucji, które powodują gwałtowną zmianę lub zwrot życiowy, wywołujące nagłą reakcję, np. kryzys tożsamości w okresie dorastania, urodzenie dziecka, ukończenie studiów, zmiana kierunku kariery zawodowej w średnim wieku, przejście na emeryturę.
Mimo, że jest to zjawisko normalne, każdy z nich jest niepowtarzalny.
- Kryzysy sytuacyjne
Wyłaniają się w obliczu rzadkich i nadzwyczajnych zdarzeń, których człowiek nie jest w stanie przewidzieć lub kontrolować.
Mogą zaistnieć po takich wydarzeniach jak: wypadek samochodowy, porwanie, gwałt, nagła choroba, itp.
- Kryzysy egzystencjalne
Obejmują wewnętrzne konflikty i lęki związane z ważnymi dla ludzi sprawami celowości życia, odpowiedzialności, niezależności, wolności, zaangażowania.
- Kryzysy środowiskowe
Pojawiają się w odpowiedzi na katastrofę naturalną lub spowodowaną przez człowieka, np. huragan, powódź, pożar lasu, epidemie, wojna, zapaść gospodarcza, itp.
Wspomniane obszary kryzysów nie są nierozłączne, np. kryzysy egzystencjalne często towarzyszą kryzysom rozwojowym, ale mogą też współistnieć z kryzysem środowiskowym lub sytuacyjnym.
Symptomy kryzysu i kryzys chroniczny
Kryzys to, jak już wiecie, stan nierównowagi. Jego charakterystyczne symptomy to:
- Postawa paniki, poczucie porażki, klęski,
- Koncentracja na uzyskaniu ulgi,
- Słabe funkcjonowanie procesów percepcyjnych (rozkojarzenie, poczucie zagubienia, chaosu),
- Malejąca skuteczność wysiłków adaptacyjnych (nieefektywne próby zmagania się),
- Dążenie do poczucia bezpieczeństwa, rozładowania napięcia, wycofanie się z sytuacji lub poszukiwanie wsparcia innych.
Gdy kryzys nie został rozwiązany konstruktywnie i pojawiają się nowe, trudne sytuacje, człowiek może znaleźć się w stanie kryzysu chronicznego.
Typowy obraz:
- Brak umiejętności radzenia sobie,
- Bierność,
- Bezradność,
- Brak motywacji do zmiany,
- Pozorna współpraca,
- Skłonność do wycofywania się,
- Rezygnacja z odpowiedzialności,
- Pogorszenie relacji społecznych,
- Postawa unikania.
O ile ostry kryzys trwa od 6 do 8 tygodni od krytycznego wydarzenia, o tyle kryzys chroniczny może trwać nawet kilka lat.
Nie każda sytuacja, której towarzyszy niepokój, zamęt, poczucie pustki, lęk, jest kryzysem.
Sytuacja trudna czy pojawienie się problemu nie musi prowadzić do kryzysu, jeśli człowiek ma jakieś czynniki równoważące, np. potrafi adekwatnie ocenić sytuację (to znaczy spojrzeć na nią z dystansem, nie kierować się emocjami), ma wokół siebie wsparcie innych ludzi (bliskich, ale nie tylko!), posiada konstruktywne sposoby radzenia sobie ze stresem oraz z problemami.
Stres a kryzys
Stres jest nieodłącznym elementem ludzkiego życia i nie sposób go uniknąć. Jednak czasami może prowadzić do kryzysu.
Tak długo, jak długo jesteśmy w stanie kierować i kontrolować stresujące wydarzenia życiowe, nie dochodzi do kryzysu.
Natomiast jeśli doświadczany stres jest złożony, całościowy i powiązany z podstawowymi właściwościami człowieka, istnieje prawdopodobieństwo rozwinięcia się kryzysu.
Cecha złożoności oznacza, iż zagrożenie ma charakter całościowy i uogólniony; dotyczy podstaw całego życia i funkcjonowania człowieka.
Stres całościowy to taki, który jest doświadczany na wielu płaszczyznach jednocześnie: fizjologicznej, psychicznej i behawioralnej.
Powiązanie z podstawowymi właściwościami jednostki – kryzys występuje wskutek zagrożenia lub nagłej utraty osób, rzeczy, wartości ważnych, podstawowych dla tożsamości lub egzystencji człowieka.
O występowaniu kryzysu mówimy wtedy, gdy stres całkowicie nami zawładnie – nie jesteśmy już zdolni znaleźć drogi wyjścia ani rozwiązania, a dotychczasowe sposoby radzenia się nie działają.
Objawy kryzysu (stresu)
- Aspekt emocjonalny
- Przeżywanie nasilonego lęku, obaw, szoku emocjonalnego, poczucia straty i pustki, złości, winy, krzywdy, wstydu i skrępowania.
- Aspekt biofizjologiczny
- Rozstrojenie procesów fizjologicznych à objawy somatyczne i fizjologiczne powiązane z lękiem;
- Pocenie się, częste oddawanie moczu, biegunki, nudności, wymioty, tachykardia (przyspieszone bicie serca), wysypki, bóle głowy, brzucha, klatki piersiowej, itp.
- Aspekt poznawczy
- Osłabienie/załamanie się zwykłej zdolności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji,
- Zniekształcenia percepcji wydarzeń, nadawanie zdarzeniom znaczenia symbolicznego (np. „to za karę”, „to przeze mnie”),
- Poczucie zamknięcia w labiryncie wydarzeń bez związku i sensu,
- Utrata rozumienia jednoznacznych związków pomiędzy wydarzeniami, koncentracja na szoku i wydarzeniach krytycznych, utrata i rozbicie tożsamości.
- Aspekt behawioralny
- Niezdolność do pełnienia normalnych funkcji życiowych, dalszego „niesienia ciężaru życia”;
- Trudności w opanowywaniu własnych emocji i kontroli swojego życia;
- Odsuwanie się od ludzi lub lęk przed samotnością i gorączkowe poszukiwanie obecności innych, zwiększenie się zależności od otoczenia;
- Działania impulsywne i nieprzemyślane, często autodestruktywne a nawet przestępcze;
- Zachowania niespójne z przeżywanymi emocjami (np. śmiech w sytuacji napięcia);
- Zachowania nietypowe dla danej osoby (np. alkohol, narkotyki, zachowania przestępcze);
- Niezdolność do skutecznego wykorzystania dostępnej pomocy.
Kryzys – podsumowanie
- Kryzysowi towarzyszy stan nierównowagi emocjonalnej i dezorganizacja.
- Stawia on ludzi przed koniecznością dokonywania wyborów.
- Kryzys zawiera w sobie zalążek rozwoju i bodziec do zmian.
- Dla osoby przeżywającej kryzys, jest on jednocześnie zagrożeniem i okazją.
- Kryzys jest zazwyczaj zjawiskiem ograniczonym w czasie, ale nierozwiązany kryzys może przerodzić się w kryzys chroniczny, który może trwać latami.
- Kryzys jest często zjawiskiem złożonym i trudno go zwalczyć.
- W bardzo wielu wypadkach człowiek radzi sobie z kryzysem samodzielnie, czasami jednak konieczne jest skorzystanie z pomocy specjalisty.
Inspiracje: ŻYCIE
ZDJĘCIE: pexels.com
Redakcja tekstu: Aleksandra Lange